انتخاب مسأله و موضوع پژوهشی در عرصه کارهای پژوهشی تا حدی از اهمیت قرار دارد که به اعتقاد برخی از پژوهشگران برجسته نیمی از یک کار پژوهشی مربوط به انتخاب مسأله و موضوع پژوهشی می­شود؛ با در نظر گرفتن نکته مذکور و نیاز دانشجویان به انتخاب مسأله و موضوع پژوهشی جهت نگارش مقالات و پایان نامه که گاه زمان طولانی از وقت دانشجو را گرفته و دانشجویان سرگردان به دنبال انتخاب موضوع مناسب و شایسته پژوهش هستند، کارگاه آموزشی مهارت مسئله­ یابی در پژوهش­ های قرآنی از سوی پژوهش با حضور دانشجویان مقطع کارشناسی و کارشناسی ارشد دانشکده تربیت مدرس قرآن مشهد برگزار گردید. حجه الاسلام و المسلمین دکتر محمد خامه گر استادیار پژوهشگاه فرهنگ و علوم اسلامی و از استادان دانشکده که بیش از 70 مقاله علمی و چندین کتاب در کارنامه علمی خود دارد در این کارگاه به ارائه بحث پرداخت.

مدرس کارگاه ابتدا به تعریف موضوع پژوهش پرداخت و آن را یک ایده پژوهشی دانست که شرایط لازم برای پژوهش درباره آن فراهم است. وی سپس به انواع موضوع پژوهشی اشاره و آن را شامل: علم پژوهی، محور پژوهی، مبحث پژوهی و مسئله پژوهی دانست. مدرس کارگاه در ادامه به بیان روش های مسئله یابی در پژوهش‌های قرآنی پرداخت و برای آن سه روش را ذکر کرد:

روش اول : انتخاب مسئله از واژگان کلیدی قرآن

روش دوم : انتخاب مسئله انتزاعی از مفاهیم کلی قرآن

روش سوم : انتخاب مسئله از ساختار مباحث قرآنی

دکتر خامه گر در ادامه بحث به توضیح و تبیین هریک از روش های سه گانه مذکور برای مسأله یابی در پژوهش‌های قرآنی پرداخت. وی در توضیح روش انتخاب مسئله از واژگان کلیدی قرآن، واژگان کلیدی را آن دسته از واژگان قرآن معرفی کرد که به صراحت در قرآن ذکر شده اند و از نظر محتوایی دارای مباحث مرتبط و گسترده ای می باشند، این واژگان حدود 2000 واژه می باشند. مراحل انتخاب مسئله از واژگان کلیدی شامل:

1-    شناسایی واژگان کلیدی: که این واژگان یا از طریق مراجعه مستقیم به آیات یا از طریق مراجعه به مدخل های کتاب فرهنگ قرآن به دست می آیند.

2-    ترکیب واژگان کلیدی با کلمات مضاف: واژگان مضاف به واژگانی گفته می شود که جهت گیری و دامنه یک بحث را مشخص می کنند و مهم ترین این واژگان عبارتند از : آثار، آداب، احکام، اصول، انواع و اقسام ، افراد و مصادیق، اهداف، ادله، علل شکل گیری، راه پیشگیری، روش ها، شرایط، فلسفه و حکمت اصلی، کیفر و پاداش، مبانی، مراتب(درجات)، مراحل(فرآیند) و موانع

3-    ترکیب دو واژه کلیدی با کلمات مضاف:  مهم ترین واژه های مضاف در ترکیب دو واژه کلیدی عبارتند از:

رابطه، مراتب، مقدمه و ذی المقدمه (مراحل)، کلی و جزیی(مصادیق)، علت و معلولی( منشاء و سبب )، کل و جزء، تفاوت و تأثیر.

 استادیار پژوهشگاه فرهنگ و علوم اسلامی در تبیین روش انتخاب مسئله انتزاعی از مفاهیم کلی قرآن توضیح داد که، برخی مسائل از مقایسه و بررسی یک یا چند واژه کلیدی مفاهیم آیات بوجود می‌آید، این گونه مسائل که تصریحی نسبت به آنها در متن قرآن وجود ندارد مسأله انتزاعی نامیده می شود.روش استخراج موضوعات انتزاعی شامل سه گام می­شود: گام اول: تنظیم یک گزارة معنادار قرآنی از (جملات، آیات)، گام دوم: انتخاب عنوان کلی برای مبتدا و خبر یا هر دو با نگرش‌های متفاوت و گام سوم: تشکیل ماتریس معنائی از عناوین کلی.

در ادامه کارگاه دکتر خامه گر برای روش انتخاب مسئله از ساختار مباحث قرآنی نیز سه گام برشمرد:

گام اول تعیین عرصه قرآن‌پژوهی است؛رشته های قرآن پژوهی محورها و گونه های اصلی قرآن پژوهی است. هر رشته از گرایش های گوناگون و شاخه های متفاوت و زیر شاخه ها تشکیل شده است و رشته های اصلی قرآن پژوهی عبارتند از: پژوهش های معارف قرآن  پژوهش در علوم قرآن پژوهش در تفسیر قرآن پژوهش در ترجمه قرآن پژوهش های ادبی در قرآن.

گام دوم محدود کردن دامنه موضوع است؛ در این گام ابتدا باید رشته، گرایش و شاخه موضوع پژوهش را مشخص کنیم. به سطح نخست درختواره موضوعات قرآن رشته گفته می شود، سطح دوم گرایش و سطح سوم شاخه می‌نامیده می شود. سایر سطوح را زیر شاخه گویند.گام سوم انتخاب مسئله از  زیر شاخه می­باشد. 

بعد از انتخاب مسأله پژوهشی، نوبت به تشکیل بانک ایده‌های پژوهشی می رسد که می توان با استفاده از منابع شناسائی ایده‌های قرآنی، از طریق مراجعه به فهرست مقالات قرآنی در شاخه مربوطه، مراجعه به فهرست کتب تخصصی در شاخه مربوطه، مراجعه به فهرست پایان‌نامه‌های قرآنی، مشاوره با کارشناسان و صاحب‌نظران در موضوعات خاص قرآنی  و یا ایده پردازی آزاد محقق آن را تشکیل داد.

مدرس کارگاه در ادامه افزود: در مرحله سوم باید از میان ایده‌های پژوهشی، موضوع پژوهشی را استخراج کرد. پس از تهیه فهرست ایده‌های پژوهشی، آنها به معیارهای مطلوب یک موضوع پژوهشی عرضه می‌گردد و ایده ای را که بیشترین نمره را کسب کند، به عنوان موضوع پژوهش انتخاب می شود. موضوعی که برای پژوهش گزینش می شود،  باید دارای شرایط ذیل باشد: 

الف:  شرایط مربوط به پژوهشگر؛ این شرایط عبارتند از: مورد علاقه بودن موضوع، در توان علمی‌بودن موضوع، درتوان فکری بودن موضوع، تناسب با فرصت پژوهشگر؛ علاقه به موضوع بیش از آن که ذاتی باشد، اکتسابی است، از این رو،  بسیار اتفاق می‌افتد که پژوهشگری در ابتدا به موضوعی ابراز علاقه نمی کند، اما وقتی بر روی آن مطالعه کند، به آن علاقه مند می شود. بی علاقگی به موضوع زمانی زیان آور است که پژوهشگر بر روی موضوعی مطالعه کرده و به دلایلی از آن تنفر پیدا کرده است. معیار مورد علاقه بودن موضوع می تواند شامل:  میل و گرایش قلبی، احساس نیاز داشتن(احساس حل یک مشکل فکری با انجام پژوهش و احساس یافتن پاسخ یک سؤال مهم) و دغدغه و سؤال داشتن (5 سوال)، می شود.

ب:  شرایط مربوط به عنوان پژوهشی؛ این شرایط عبارتند از: صراحت و شفافیت موضوع تحقیق؛ ‌نو بودن و تکراری نبودن موضوع؛ جزئی و محدود بودن موضوع و تناسب با حجم پیش بینی شده برای پژوهش.

باید دانست که موضوعی تکراری به شمار می رود که دستاوردهای جدیدی در پی نداشته باشد؛ از این رو ممکن است تحقیقی، در عنوان و حتی در ریز موضوعات با تحقیقات دیگر متحد یا مشابه باشد، اما از نظر علمی، نو  و غیر تکراری به حساب آید. چنان چه موضوعی علی رغم تشابه عنوان در یکی از جهات نظیر: تفاوت در ریز موضوعات؛ تفاوت در مبانی و پیش فرض ها، تفاوت در روش تحقیق ( یکی میدانی و دیگری کتابخانه ای، یکی نقلی و دیگر عقلی)، تفاوت در حوزه مطالعه ( برای نمونه یکی در آثار فارسی و دیگری در آثار خارجی،  یکی در منابع کهن و دیگری در منابع جدید)، با موضوعات سابق تفاوت داشته باشد، نو و حاوی دستاوردهای جدید خواهد بود. روش تشخیص نو بودن نیز با مراجعه به عناوین و فهرست مطالب کارهای انجام شده مانند مقالات، کتب و پایان نامه‌ها از طریق پایگاههای اینترنتی و منابع کتابخانه‌ای و نرم افزارهای منبع شناسی امکان پذیر می باشد.

با ذکر قیودی در عنوان تحقیق، می‌توان موضوع تحقیق را به محدوده معینی منحصر کرد، البته موضوع نباید چندان محدود و خاص باشد که برای آن، مباحث ومنابع کافی وجود نداشته باشد. مؤسسات علمی معمولاً برا ی حجم مطالب و نتایچ پژوهش کمیت مشخصی را معین می کنند، از این رو بر پژوهشگر لازم است که موضوع یا ریز موضوعاتی راکه بر می گزیند، با کمیت پیش بینی شده مطابقت دهد.

ج : شرایط مربوط به امکانات پژوهشی؛ این شرایط عبارتند از: وجود اطلاعات کافی و دسترسی به منابع و تناسب موضوع با نوع تخصص استادان؛ یکی از پایه های پژوهش تتبع و جستجو در منابع پژوهش است. باید قبل از انتخاب موضوع به منبع شناسی درباره موضوع پرداخت و کتابخانه هایی را که آثار مرتبط با موضوع در آنها نگهداری می شود، شناسایی کرد. معیار تشخیص منابع در دسترسی عبارتند از: امکان دریافت فایل کامل از اینترنت؛ موجود بودن در نرم‌افزارها؛ موجود بودن در کتابخانه‌های شهر محل اقامت؛ موجود بودن در کتابخانه‌های قابل دسترسی و امکان کپی کردن از منبع اصلی.

برای آگاهی از وجود اطلاعات درباره موضوع پزوهشی در قرآن معیارهایی وجود دارد از جمله: وجود اطلاعات در فرهنگ قرآن، وجود اطلاعات در فرهنگ موضوعی تفاسیر، استخراج آیات مرتبط در منابع موجود، امکان یافتن آیات با مطالعه اجمالی و تفصیلی قرآن و وجود اطلاعات در سایر فرهنگ‌های موضوعی قرآن. در بحث تناسب موضوع با نوع تخصص استادان، نظر به این که پایان نامه حاصل کار مشترک پژوهشگر و استادان راهنما و مشاور است، باید موضوعی که انتخاب می شود با نوع تخصص و سابقه مطالعاتی استادان تناسب داشته باشد.

دکتر خامه گر در پایان کارگاه اشاره کرد: در نهایت کار برگی را برای ثبت مستندات انتخاب موضوع پژوهش در نظر گرفته و به شرایط مذکور نمره داده می شود، هر موضوعی که بیشترین نمره را کسب کرد، موضوع قابل پژوهش به حساب می آید.

 لینک دانلود فایل تصویری این کارگاه

لینک فایل صوتی این کارگاه