اگر دین را از آدم ها کسب کنیم، به نفرت و فرار می رسیم اما اگر با شناخت باشد، مساله فرق می کند. استاد صفایی دین را به سه نوع تقسیم می نماید؛

1-      1- دین ارثی – سنتی یا دین دستوری

2-      2- دین احساسی – عاطفی

3-      3- دین اصیل

دین ارثی – سنتی یا دستوری

دین ارثی – سنتی  با احکام و دستور العمل  ها و امر و نهی ­ها آغاز می­شود؛ در این نوع دین، اعمال، به صورت تعبدی اجرا می شود؛ بدون زمینه ی شناخت و بدون ریشه ی عشق و عقیده. این نوع دین که نه زمینه ای دارد نه ریشه ای، درخت طیبه ای نیست که ثابت باشد و ثمره و میوه بدهد.

دین احساسی – عاطفی

در دین احساسی – عاطفی، بیشتر از همه، احساسات و عاطفه ی انسان دخیل است. در این نوع دین فقط احساس، مؤثر است، آن هم احساسی بدون زمینه ی شناخت و احساسی بدون اعمال تعبدی؛ به این معنا که در این نوع دین اعمال، تعبدی اجرا نمی شود، بلکه فقط اعمالی اجرا می شود که با احساس و عاطفه­ی ما هماهنگ باشد؛ مثلا نماز شب خوانده می شود اما انفاق نمی شود، یا انفاق می شود اما خمس داده نمی شود یا زیارت معصوم (ع) صورت می پذیرد اما حجاب رعایت نمی شود و... . در دین احساسی – عاطفی آدم ها را داغ می کنند و حرارت می دهند؛ لذا طبیعی است که این ها با عوض شدن محیط، زود سرد بشوند. و درخت طیبه ای نیستند که استوار بر پای خود ایستاده باشند.

دین اصیل

با اندک توجهی در می یابیم اعمالی که زمینه و ریشه نداشته باشند دوامی نمی آورند. کسی که در عمل کوتاهی نداشته باشد اما عمل او از روی بصیرت و بینش نباشد مانند کسی است که از جاده بیرون رفته؛ پس هر چه سرعتش بیشتر باشد جز دوری از مقصد، چیزی بر او نمی افزاید. کسی که به صورت تعبدی، اعمال را اجرا می کند اما فهم عمیقی از دین ندارد، مانند خر آسیاب است؛ دور می زند ولی جلو نمی رود.

در قرآن آمده است: پاداش کسانی که ایمان دارند و عمل صالح انجام می دهند، بهشت است. بهشت در قرآن، به جنات تعبیر شده است و جنات، جمع جنت است و جنت، به معنای انبوه درختان است. از طرفی در قرآن داریم: آیا پاداش و جزایی که به شما داده می شود چیزی جز خود عملی است که انجام می دهید؟

بنابراین بهشت و جهنم، خود اعمال انسان است، حتی عکس العمل نیست بلکه خود عمل است. خدا نمی گوید اگر فلان کار را کردید، می سوزانمتان بلکه می گوید اگر فلان کار را کردید، می سوزید یا اگر فلان کار را کردید، بهره­ مند می گردید. ما وقتی کسی را پاداش می دهیم یا مجازات می کنیم، در اصل، عمل او یک چیز است، و پاداش و مجازات ما چیزی دیگر. اما به تعبیر قرآن و روایات، پاداش و مجازات، خود اعمال انسان است. مثلا در روایتی از حضرت رسول داریم که شما هر عمل صالحی انجام می دهید، یک درخت در بهشت برای شما سبز می شود. و خاصیت درخت این است که زمینه ای دارد، ریشه ای دارد سپس میوه می دهد؛ این است که اعمال ما باید زمینه و ریشه ای داشته باشند تا درخت طیبه ای برای ما باشد. تا بتوانیم از عمل خودمان بهره ببریم و از همین جا بهشت نقد ما آغاز گردد و تا ابد ادامه بیابد.

      من که امروز بهشت نقد حاصل شود                        وعده ی فردای زاهد را چرا باور کنم

اصلا عمل بدون زمینه و ریشه، طبیعی نیست. شما اگر در اعمال روزمره ی خود دقت کنید متوجه می شوید که یک عمل معمولی و طبیعی شما چه مراحلی را پشت سر گذاشته است. به عنوان مثال وقتی شما یک کیلو پرتقال می خرید و آن را میل می کنید این عمل شما زمینه ها و ریشه هایی را طی کرده است: نخست شناختی از خود داشته اید که مثلا نیاز به ویتامین ث و... دارید؛ سپس شناختی از بیرون از خود پیدا کرده اید که مثلا پرتقال در بیرون از وجود شما وجود دارد. این شناخت ها زمینه ی عمل شما هستند. بعد از این شناخت  عشق و طلب و گرایش و خواستی نسبت به شیء بیرون؛ یعنی پرتقال، در شما به وجود می آید. این عشق که منشاء آن، شناخت هاست، ریشه و عقیده است. و در مرحله سوم، این عشق و طلب شما را به خرید پرتقال و تناول آن سوق می دهد و این عمل، میوه ی درخت معرفت شما است. این اعمال زمینه دار و ریشه دار، خصوصیاتی دارند:

1-     1-  انسان از خود عمل بهره ­مند می شود.

2-     2-  از این اعمال جدا نمی شوی و نفرت و انزجاری در تو شکل نمی گیرد.

3-      3- این اعمال، غرور آفرین نیستند؛ مثلا نمی گویی این من هستم که پرتقال خوردم یا آب و نان خوردم.

4-      4- شاکر هم هستی که خدا این نعمت را به تو داده است.

5-      5- طلب کار هم نمی شوی که خدایا! حالا که پرتقال یا آب خوردم در عوض، فلان حاجت من را برآورده کن.

6-      6- خوف داری که نکند خدا نعمت را از تو بگیرد.

7-      7- برای این اعمال، منت بر خدا و پیامبر او نمی گذاری.

8-      8- موقع تعارضش این اعمال با چیزی، از این اعمال جدا نمی شوی.

اما اعمالی که در دین ارثی – سنتی یا احساسی – عاطفی شکل می گیرد، چون زمینه و ریشه ای ندارد خصوصیاتی کاملا برعکس و متضاد دارد:

1-      1- انسان از عملش بهره­ مند نمی شود.

2-      2-نفرت و فرار از اعمال دین شکل می گیرد.

3-      3- غرور داریم؛ اگر نماز شبی خواندیم دیگر طور دیگری به بقیه نگاه می کنیم.

4-      4- به جای این که ما شاکر باشیم، توقع داریم خدا و رسول شاکر ما باشند.

5-      5- طلب کار هستیم. می گوییم حالا که این نماز را خواندیم یا جلسه ی احیا و امام حسین (ع) آمدیم، بیلان به دست خدا و رسول و ائمه می دهیم که این حاجت ما را برآورده کنید.

6-      6- به جای این که خوف داشته باشیم که نکند خدا توفیق اجرای این عمل را از ما بگیرد، خدا و معصومین (ع) را خوف می دهیم که اگر حاجت ما را برآورده نکنید، دیگر نماز نمی خوانیم یا دیگر به جلسه ی شما نمی آییم.

7-      7- منت بر خدا و رسول او می گذاریم که ما مسلمان شده ایم؛ ?یَمُنُّونَ عَلَیْکَ أَنْ أَسْلَمُوا قُل لَّا تَمُنُّوا عَلَیَّ  إِسْلَامَکُم بَلِ اللَّهُ یَمُنُّ عَلَیْکُمْ أَنْ هَدَاکُمْ لِلْإِیمَانِ?

8-      8- موقع تعارض دنیا با اعمال و دین، دین و اعمال را کنار می گذاریم.

        (بر گرفته از کتاب اندیشه های پنهان)