تأثیر نماز بر خودشکوفایی

"خود شکوفایی  " (self–actualization) در مفهوم عمده و کلاسیک خود، نخستین بار توسط "کورت گلداشتاین"(روانپزشک آلمانی 1965ـ 1878) مورد بحث و بررسی  قرار گرفت. او خود شکوفایی را به صورت توانایی ذاتی نیرومند موجود در هر فرد تعریف     نمود که موجب شکوفا شدن استعدادهای مثبت او می گردد.(1)(شکوفا کردن فطرت نیک درونی    (

گلداشتاین معتقد بود، برای آن که انسان به موفقیت های بزرگ دستیابد، باید با محیط  اطراف و زندگی خود به بهترین نحو ممکن، کنار بیاید و چنان چه  محیط و زندگی، هر روز ضربه سنگین تری بر پیکره انسان وارد کنند(مثلا موجب بیماریانسان شوند)، انسان باید در بهبود روش مقابله خود با این قبیل مشکلات سعی بنماید تابدین ترتیب به مرزهای"خودشکوفایی" (درک و فعال نمودن همه استعدادهای خود) نزدیکشود.

در این مورد، روانشناس دیگری به نام " کارل راجرز" ( 1987 ـ 1902(نشان داده است انسان هایی که توانایی فرمان دادن به خود(self–direction) را پیداکنند و در حقیقت بتوانند به طور کامل افکار و اعمال خود را کنترل نمایند، به خودشکوفایی، که والاترین درجه انسانیت است، نائل خواهند شد.

از دیگر معتقدان به نظریه خود شکوفایی که آن را با مفاهیم عالیعجین کرد و به اوج قدرت رسانید، "آبراهام مزلو" ( روانشناس آمریکایی 1970 ـ 1908( است. تحقیقات گسترده و مطالعات عمیق" مزلو"  پیرامون این قبیل مقولات، سبب تکوینشاخه ای قدرتمند و پویا در روانشناسی امروز، موسوم به "روانشناسی انسان گرا" گردید.

"مزلو" خود شکوفایی را بالاترین و برترین نیاز انسان می دانست، کهپس از ارضای نیازهای پایین تر انسان از جمله نیازهای جسمی(مثل غذا و مسکن)، نیازهایایمنی، تعلق و محبت، نیاز به احترام، نیاز به دانستن و فهمیدن( که بعدا اضافه کرد(،قرار دارد. او خود شکوفایی (نیاز به تحقق خود) را در مورد 49 نفر از اشخاص سرشناسجهان (زنده و مرده) از جمله انیشتن، آبراهام لینکلن، باروخ ایپسنوزا، بندیکت(2) و ... مورد بررسی قرار داد.

"مزلو" بیان نمود : افراد معمولی در پی جبران کمبودهای جسمانی وروانی خود هستند، یعنی آنها در صدد ارضای نیازهای پایین ترند، ولی افراد عالی (خودشکوفاها) خواستار محقق ساختن استعدادهای درونی و بالقوه خود و شناخت و فهم دنیایپیرامونشان هستند.(3( او نیازهای عالی افراد خود شکوفا را فهرست می کند و آن ها را "فرانیاز" نام می نهد، از جمله این فرا نیازها می توان به حقیقت، قاطعیت، یگانگی وتمامیت، فرار از دوگانگی، سر زندگی و شادابی، یکتایی، کمال، نظم، عدالت، سادگی،استغنا، جامعیت و ... اشاره نمود.

حال اگر با این دیدگاه که "نماز کامل ترین پاسخ برای عالی تریننیازهاست" به سراغ نظریات روانشناسان انسان گرا برویم، متوجه خواهیم شد که چگونهمفاهیم متعالی نماز در برگیرنده ی تمامی موضوعات مطرح شده در این نوع روانشناسیاست.

به عنوان مثال اگر به یاد آوریم که نماز چگونه به انسان احساسامنیت روان می دهد و توانایی مقابله در برابر استرس ها را فزونی می بخشد، متوجه میشویم که نماز در برگیرنده ی آن قسمت از نظریات گلداشتاین است که "بهبود روش هایمقابله با مشکلات را شرط لازم برای نزدیک شدن به مفهوم خود شکوفایی می دانست"، و یااگر نظریه کارل راجرز پیرامون  self – direction )توانایی فرمان دادن به خود) را باتوانایی که شخص نمازگزار، به مدد نماز در کنترل نفسانیات خود، پیدا می کند مقایسهنماییم، تصدیق خواهیم کرد که همه تعالیم نظریه روانشناسی انسان گرا، را می توان درنماز پیدا کرد.

یا اگر بخواهیم در مقابل لیست 49 نفره آبراهام مزلو، فهرست افرادیرا قرار دهیم که صفات آنها، نه تنها در برگیرنده تمام ویژگی هایی باشد که مزلودرباره خود شکوفاها، بیان می کند، بلکه از جهت ارتباط با غیب و معنویت، دارای ویژگیهای برجسته تر و مزید برآن ها هم باشد، کافی است به جمع نورانی "نمازگزاران اسوه" اشاره نماییم، چرا که همه این مؤمنین با بهره گرفتن از کامل ترین پاسخ، یعنی نماز،به تمامی فرا نیازهای خود رسیده اند.

حقیقت، قاطعیت، نیکی، یگانگی و تمامیت و فرا نیازهای دیگر، همگیدر آموزش های نماز، حضور زنده و محسوس دارند و اگر هر کس برای وصول به هر یک از آنها به نماز نزدیک شود، به فراخور حال خود، پاسخی عالی تر از حد تصور دریافت می کند. نماز تکرار شکوهمند درس خود شکوفایی در پیشگاه مبداء آفرینش است.

اما مفهوم دیگر در مورد خود شکوفایی که آبراهام مزلو به آن اشارهمی کند، مفهوم تجربه اوج(peak  experience) است که در خود شکوفاها، فراوان پیش میآید. تجربه اوج، اتفاقی دوره ای و زود گذراست که در آن شخص ناگهان به یک احساسآگاهی و هوشیاری بسیار بالا، سرخوشی و جذبه عمیق، در آمیخته شدن و همسو شدن پرانسجام با همه عالم و دگرگونی در احساس زمان و مکان دست می یابد. این تجربه قویغالبا در افرادی که از نظر روانی کاملا سالم هستند، رخ می دهد و قرار گرفتن دربرابر این تجربه، آثار مفید و دیر پایی برجا می گذارد.(4(

اگر بخواهیم برای "تجربه اوج"، مفهومی جامع تر و همه شمول تر راپیدا کنیم، کافی است که باز هم به نماز روی نماییم و به آن بُعد نماز توجه کنیم کهغرق در مضامین عارفانه است.

شاید کمتر کسی به این نکته فکر کرده باشد که منظور از کلمه "شما" در سومین سلام نماز (السلام علیکم و رحمه الله و برکاته) که تنها سلام واجب نمازاست، کیست و این "سلام بر شما" به چه کسانی اطلاق می شود؟

عارفان نماز، این سلام نماز را "سلام عارفانه" آن دانسته اند، کهخطاب به همه هستی و آفرینش و خطاب به همه موجودات حاضر در آن، از ذرات کوچک اتمیگرفته تا کهکشان های بی انتها سر داده می شود.

چرا که همه این اجزای آفرینش، بدون استثناء مشغول حمد و ثنای الهیاند و پیوسته و مداوم، توحید را اقرار می کنند و شاید به واسطه این حمد و تسبیحدایمی، مورد خطاب تنها سلام واجب نماز قرار می گیرند.

بدین ترتیب نمازگزار، پس از فرستادن سلام بر نبی گرامی اسلام(ص) (السلام علیک ایها النبی و رحمه الله و برکاته) و سلام بر همه بندگان صالح خدا ازجمله خودش (السلام علینا و علی عباد الله الصالحین)، سرانجام بر تمام اجزای آفرینشسلام می فرستند و این جلوه ای شکوهمند از در آمیخته شدن و همسو شدن پر انسجام باهمه عالم را که در تجربه اوج از آن بحث می شود، در خود دارد.

علاوه بر این، نمازگزار حقیقی، یعنی آنان که به تعبیر امامصادق(ع)، "نماز عاشقانه" به جای می آورند در راز و نیاز با معبود خویش، به چنانجذبه و خلسه ای وارد می شوند و چنان از حیطه زمان و مکان خارج می گردند که حتی اگرتیر دردناک و سهمگین از پای مبارک شان بیرون بکشند(منظور حضرت علی است)، هرگز از آنسرخوشی و جذبه عمیق خارج نمی شوند. چه عاشقانه بود نماز علی(ع) و چه زیباست تعبیرجاودانه علی(ع) از عشق .. آری! او که در قبله نماز به دنیا آمد و در محراب نمازرستگار شد و این گونه عشق را برای آفرینش، عظمت و معنا بخشید و جاودانه کرد.

و چه ملکوتی است، نماز فرزند علی(ع)  حضرت امام زمان(عج)، کهجهان در انتظار عدالتش خون می گرید.

و چه عطشی است بی پایان، عاشقانش را برای اقامه نمازی با امامتاو… .

 پی نوشت ها:

1ـ ترجمه فارسی روانپزشکی کاپلان ـ سادوک جلد اول صفحه 545

"-2 راث بندیکت" جزو استادان مزلو، در دانشگاه ویسکانن است. اوهمان کسی است که تحقیقات وسیعی در مورد تاثیر اجتماع و فرهنگ بر شخصیت انسان انجامداده است( رجوع کنید به تاثیر نماز بر ثبات شخصیت(

-3"روانشناسی شخصیت سالم" اثر : آبراهام مزلو، ضمنا برای مطالعهبیشتر مراجعه کنید به مقاله اندیشمندانه آقای مسعود آذربایجانی تحت عنوان "انسانکامل" در شماره نهم فصلنامه وزین : حوزه و دانشگاه

-4  رجوع کنید به نکته بیست و یکماز این سلسله مقالات (تاثیر نمازبر احساس امنیت روانی(

دکتر مجید ملک محمدی