4. لهجه حجازی یا لهجه قریش

در این مقاله از لهجه حجازی سخن گفته شده که نسخه‌های قدیمی قرآن براساس آن یافت می‌شود یا نه، در حالی که حجاز دارای قبایل و لهجه‌های مختلف بوده است و حکایت شده که قرآن به لهجه قریش نازل شده است؛ البته در برخی روایات از لهجه‌های دیگری نیز نام برده شده است.[14]

5. توهم اخذ قرآن از عهدین

تورات، انجیل و قرآن همگی از طرف خدای متعال نازل شده‌اند، و از خدا و صفات او و پیامبران الهی و قوانین او سخن می‌گویند و دین یهود، مسیحت و اسلام، ادیان ابراهیمی هستند؛ از این رو این کتاب‌ها در اصول
(توحید، نبوت، معاد و برخی قوانین اساسی) مشترکند.                                    

کسی که به این مطلب مهم توجه نکند، ممکن است توهم کند که برخی مطالب قرآن از تورات و انجیل اخذ شده، در حالی که منبع این سه کتاب واحد بوده است؛ بنابراین، مطالب مشترک دارند.

نکته اساسی دیگر آن است که مطالب قرآن در برخی موارد با مطالب عهدین متفاوت است؛ همچون داستان لوط پیامبر که در تورات به صورت آلوده‌ای مطرح شده و سخن از همبستری لوط با دخترانش به میان آمده است،[15] در حالی که قرآن خانواده لوط را به پاکی می‌ستاید.[16]

و نیز برخی تعالیم اسلامی مانند توحید خالص با تعالیم مسیحیت مانند تثلیث کاملاً مخالف است. و در قرآن بر ردّ تثلیث پافشاری شده است؛[17] همان‌گونه که قرآن به صلیب کشیدن مسیح را ردّ می‌کند،[18] و جز این‌ها.

این تفاوت‌ها دلیل آن است که مطالب قرآن، نسخه‌برداری از عهدین نیست، در حالی که نویسنده محترم مقاله فوق و مقالات دیگر همچون برخی مستشرقان، به صرف دیدن برخی تشابهات در مطالب و داستان‌های قرآن و عهدین، سخن از اخذ قرآن از عهدین به میان می‌آورند و حتی در مورد قرآن واژه «انجیل ترکی» و «قسمتی از کلیسای جهانی باستان جدید» را به کار می‌برند.[19]

آری، اگر به منبع واحد تورات، انجیل و قرآن و اصول مشترک الهی ادیان ابراهیمی و تفاوت‌های مطالب قرآن با عهدین توجه شود، چنین توهمی مطرح نمی‌شود.

6. توجه به شأن نزول آیات، تاریخ و عادات عرب جاهلی

نویسنده مقاله در برخی موارد اشاره کرده که توجه به شأن نزول آیات و تاریخ و عادات عرب جاهلی برای تفسیر قرآن لازم است (ولی یک تفسیر کامل و مفصل برای کل قرآن که به تاریخ پیش از قرآن توجه داشته باشد، هنوز مورد نیاز است.)

البته اصل مطلب فوق صحیح است. یعنی مفسران باید در مواقع لزوم به شأن نزول آیات و تاریخ و عادات عرب جاهلی توجه کنند تا مطالب آیات قرآن از طریق شناخت ظرف زمانی و عصر نزول و ما قبل آن، بهتر فهمیده شود و مثال‌های متعددی نیز در این مورد وجود دارد؛ اما نکته این‌جاست که تفسیر جامع البیان طبری (م 310 ق) و تفسیر مجمع البیان طبرسی به خوبی به این مطالب توجه کرده‌اند و نیز در کتاب‌های اسباب النزول (اسباب النزول واحدی و لباب النقول سیوطی و...) بیش از هزار شأن نزول آیات نقل شده است.

7. کم توجهی به منابع شیعی

یکی از نقاط ضعف غالب مستشرقان آن است که در شناخت اسلام و قرآن فقط به منابع تاریخی و حدیثی اهل سنت مراجعه می‌کنند و خودشان را از منابع اصیل اهل بیت محروم می‌سازند و این مطلب باعث می‌شود تصویر ناقصی از اسلام و منابع اسلامی به دست آورند و در داوری‌های خود، گرفتار مشکل یا لغزش شوند. متأسفانه مقاله فوق نیز همین‌گونه است؛ از این رو در بحث حجیّت قرائات یکسره مواضع اهل سنت را دنبال می‌کند و... ؛ به عبارت دیگر، تحقیق علمی نباید مبتنی بر یک پیش فرض و دیدگاه خاص باشد، بلکه باید تمام دیدگاه‌های دانشمندان اسلامی و روایات تاریخی و حدیثی را مدنظر قرار دهد.

8. مشکل اجرایی طرح

طرح مستندسازی قرآن، مبتنی بر دو مطلب است که به نظر می‌رسد هر دو مطلب در مقام اجرا با مشکل روبه‌رو می‌شود.

اول: دسترسی به تمام نسخه‌های قدیمی مصاحف.

دوم: اعتبار داشتن نسخه‌های قدیمی.

بسیاری از نسخه‌های قدیمی قرآن از بین رفته و قابل دسترسی نیست؛ مانند نسخه‌های عثمانی قرآن که به شهرهای مهم ارسال شد و نسخه امام که در مدینه باقی ماند.[20]

علاوه بر آن در مورد اعتبار زمانی نسخه‌های منسوب به امام علی و دیگران که در موزه‌ها نگهداری می‌شود، تردیدهای جدّی وجود دارد؛[21] زیرا اصولاً مسلمانان قرآن حقیقی را همان قرآن شفاهی متواتر می‌دانسته‌اند و آن را از حفظ می‌خواندند و به نسل‌های بعد منتقل می‌کردند؛ بنابراین، احساس نیاز نمی‌کردند که نسخه‌های قدیمی مصحف را نگهداری کنند. هر چند که اهمیت این نسخه‌ها قابل اغماض نیست و امروزه بسیاری از نسخه‌های مصحف در موزه‌های دنیا نگهداری می‌شود، ولی همان‌گونه که گذشت، اعتبار قرآن مسلمانان مبتنی بر این نسخه‌ها نیست.

نتیجه‌گیری

طرح مستندسازی قرآن که در مقاله فوق ارائه شده است، با مشکلات مبنایی و اجرایی جدّی روبه‌رو است، و اصولاً نیازی به چنین کار پر زحمت نیست؛ زیرا قرآن حقیقی همان قرآن شفاهی متواتر است و جمع‌آوری مصحف‌های خطی و قرائات و مقایسه آن‌ها مشکلی را حل نمی‌کند، بلکه ممکن است با شواهدی غیرقطعی قرآن زیر سوال برود.

منابع

1. احمد بن محمد ابن حنبل، المسند، بیروت، دار احیاء التراث العربى، 1415 ق.
2. البخاری، ابوعبداللَّه محمدبن اسماعیل، صحیح بخارى، بیروت، داراحیاء الثراث العربى، 1400 هـ . ق، چهار جلدى.
3. حجتی، سید محمدباقر، پژوهشى در تاریخ قرآن کریم، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامى، چاپ نهم،1375ش.
4. خوئى، سید ابو القاسم، البیان فى تفسیر القرآن، المطبعة العلمیة، 1394 ق، قم.
5. الزرکشى، بدر الدین محمد بن عبدالله، البرهان فى علوم القرآن، دارالمعرفة، بیروت، 1410 ق، چهار جلد.
6. سیوطى، جلال الدین عبد الرحمن ابى بکر، الاتقان فى علوم القرآن، دارالکتب العلمیة، بیروت، 1407 ق، دو جلد.
7. طبرى، ابو جعفر محمد بن جریر، جامع البیان فى تفسیر القرآن، دارالمعرفة، بیروت، 1393 ق، 30 جلد در 12 مجلد.
8. معرفت، محمد هادى، التمهید فى علوم القرآن، مؤسسة النشر الاسلامى، 1417 ق، قم.

پی‌نوشت‌ها

* آقای میشائیل مارکس متولد 1971 آلمان است. وی علاوه بر تسلط بر زبان یونانی و لاتینی که در دوره تحصیلات متوسطه آن را فراگرفت، با زبان‌های باستانی دیگر از قبیل عبرانی و سریانی آشنایی کامل دارد. وی همچنین بر زبان عربی مسلط است و با زبان فارسی نیز آشنایی دارد. او مدتی پیش ضمن اقامت چند ماهه در ایران، در دانشگاه الهیات و معارف اسلامی در تهران نیز تدریس داشته است.

میشائیل مارکس هم اکنون در دانشگاه برلین آلمان به مطالعات قرآنی می‌پردازد و به همراه خانم نویورت و چند تن از قرآن پژوهان آن دانشگاه به بررسی و تحقیق بر روی  مخطوطات قرآنی بی‌نظیر «پرتسل» مشغول است.

[1] . کاتبان قرآن را 43 تا 45 نفر شمرده‌اند: از جمله امام علی(ع)، ابوبکر، عمر، عثمان، زید بن ثابت، ابی بن کعب و... (نک: تاریخ القرآن، زنجانی (ب) ص 42، تاریخ القرآن، دکتر عبدالصبور شاهین، ص 54 و پژوهشی در تاریخ قرآن، دکتر سید محمدباقر حجتی، ص 202)

[2] . نک: التمهید فی علوم القرآن، معرفت، ج 1، ص 271 ـ 354 و پژوهشی در تاریخ قرآن، دکتر حجتی، ص 235 ـ 246 و الاتقان فی علوم القرآن، سیوطی، ج 1، ص 62 و البیان فی تفسیر القرآن، خوئی، ص 257 ـ 278.

[3] . ر.ک: الاتقان فی علوم القرآن، سیوطی، ج 1، ص 138، البیان فی تفسیر القرآن، خوئی، ص 112.

[4] . در مورد اعتبار و حجیت این قرائات در مباحث بعدی مطالبی بیان می‌شود.

[5] . دکتر سید محمدباقر حجتی در مورد تفاوت قرائت با کتاب می‌نویسد: «رسم و کتابت قرآن غیر از قرائت است؛ زیرا مأخذ قرائت روایت و اسناد است، ولی مأخذ رسم و کتابت همان طرفی است که در نوشتن معمول بوده است؛ بنابراین، ما موظفیم آیات قرآنی را همان‌گونه قرائت کنیم که برای ما نقل شده است، نه طبق رسم الخط و کتابت آن. (پژوهشی در تاریخ قرآن، همو، ص 253) و زرکشی می‌نویسد: «القرآن و القرائات حقیقتان متغایرتان فالقرآن هو الوحی المنزل علی محمد(ص) و القرائات هی اختلاف الفاظ الوحی المذکور فی کتبة الحروف او کیفیتها» (البرهان فی علوم القرآن، ج 1، ص 318 و التمهید فی علوم القرآن، معرفت، ج 2، ص 80)

[6] . ر.ک: پژوهشی در تاریخ قرآن، سید محمدباقر حجتی، ص 247 ـ 308؛ التمهید فی علوم القرآن، معرفت، ج 2، ص 14 ـ 42.

[7] . عن رسول الله(ص) «انزل القرآن علی سبعة احرف» (تفسیر جامع البیان، طبری، ج 1،
ص 9 و نیز مشابه این حدیث، بخاری، ج 6، ص 227 و مسلم، ج 2، ص 202 و مسند احمد، ج 5، ص 127)

[8] . در مورد این حدیث تفسیرها و توجیه‌های متعددی شده است. از جمله هفت بطن قرآن، هفت لهجه عرب، هفت قسم آیات (ر.ک: التمهید فی علوم القرآن، ج 2، ص 94 ـ 98 و نیز پژوهشی در تاریخ قرآن، ص 257)

[9] . در مورد سند قرائات هفتگانه اشکالات متعددی شده است از جمله اینکه سند این قرائات تشریفی است، وگرنه تا پیامبر(ص) متصل نیست و عبدالله بن عامر (متولد 118 ق) سند متصل به صحابه ندارد. (طبقات القراء، ج 1، ص 404؛ التمهید فی علوم القرآن، ج 2،
ص 64) و گاهی شیخ این قراء مجهول است که کسی جز قاری او را نمی‌شناسد؛ همان‌گونه که در مورد قرائت ابن عامر گفته شده که شیخ او المغیرة المخزومی در دمشق بوده است (معرفة القراء الکبار، ج 1، ص 43) و اشکال دیگر اینکه این قرائات خبر واحد است؛ مثلاً قرائت عبدالله بن کثیر (متولد 120 ق) به سه نفر می‌رسد و عاصم (متولد 128 ق) به دو نفر می‌رسد و ... و حداکثر می‌توان گفت خبر قرائت تا امام قرائت متواتر است؛ اما از او تا پیامبر ثابت نیست (المرشد الوجیز، ص 178 و التمهید فی علوم القرآن، ج 2، ص 65) و برخی گفته‌اند که تواتر سند قرائات به وسیله خود قاری قطع می‌شود؛ زیرا قرائتش را خودش نقل می‌کند. (البیان فی تفسیر القرآن، خوئی، ص 165)

[10] . اصول کافی، کلینی، ج 2، ص 630؛ تفسیر التبیان، طوسی، ج 1، ص 7.

[11] . ر.ک: التمهید فی علوم القرآن، ج 2،
ص 245 ـ 248.

[12] . ر.ک: معرفة القراء الکبار، ذهبی، ج 1، ص 75؛ الطبقات، ج 1، ص 348.

[13] . ر.ک: البرهان فی علوم القرآن، زرکشی، ج 1، ص 318؛ المرشد الوجیز، ص 148 و الاتقان فی علوم القرآن، سیوطی، ج 1، ص 75؛ التفسیر الکبیر، ج 1، ص 63؛ التمهید فی علوم القرآن، ج 2، ص 47؛ البیان فی تفسیر القرآن، خوئی، ص 165؛ آلاء الرحمن، بلاغی، ج 2،‌ ص 29؛ پژوهشی در تاریخ قرآن، دکتر حجتی، ص 256.

[14] . ر.ک: جامع البیان، طبری، ج 1، ص 23؛ الاتقان فی علوم القرآن، سیوطی، ج 1، ص 81.

[15] . ر.ک: کتاب مقدس، سفر پیدایش، باب 19.

[16] . نمل / 56 «إِنَّهُمْ أُنَاسٌ یَتَطَهَّرُونَ»

[17] . مائده / 73. «لَقَدْ کَفَرَ الَّذِینَ قَالُوا إِنَّ اللّهَ ثَالِثُ ثَلاَثَةٍ»

[18] . نساء / 157. «وَمَا قَتَلُوهُ وَمَا صَلَبُوهُ وَلکِن شُبِّهَ لَهُمْ»

[19] . نویسنده در مقاله دیگری تحت عنوان «تفسیر تاریخی ـ انتقادی قرآن» اخذ قرآن از عهدین را به صورت گسترده مطرح می‌کند که این مقاله را در فرصتی دیگر بررسی و نقد می‌کنیم.

[20] . در مورد سرنوشت مصاحف عثمانی، ر.ک: وفاء الوفاء، ج 2، ص 667؛ رحلة ابن بطوطة، ج 1، ص 116؛ التمهید فی علوم القرآن، ج 1، ص 349 به بعد.

[21] . نسخه‌هایی از قرآن منسوب به امام علی(ع) و شخصیت‌های دیگر در موزه آستان قدس رضوی ایران نگهداری می‌شود.